Donnerstag, 20. Dezember 2007

Onomastikë: Shkumbini dhe Ulqini - rrjedhoja të së njëjtës paradigmë

(Ruzhdi Ushaku, “Ndihmesa onomatologjike nga hapësira iliro-arbërore”, UP, Fakulteti Filologjik, Prishtinë, 2006)

Abdullah Konushevci

Prof. dr. Ruzhdi Ushaku, një studiues vërtet serioz në fushën e studimeve gjuhësore, nxori në dritë veprën e tij më të re “Ndihmesa onomatologjike nga hapësira iliro-arbërore”, ku ka përmbledhur një numër të madh punimesh me interes nga fusha e onomastikës.
Pjesa më e rëndësishme e këtij libri ka të bëjë me romanin “Florimont” me syzhe shqiptar-ballkanik, rreth të cilit autori do të mund të bënte një libër të veçantë me interes nga fusha e studimeve gjuhësore, letrare e krahasimtare, sepse thellimet e tij në problematikën e këtij romani aventuror janë aq të mëdha, sa habitemi pse nuk i ka hyrë deri më tash realizimit të një projekti të tillë. Janë sidomos të pëlqyeshme dhe interesante përpjekjet e tij për të shpjeguar origjinën e heronjve të këtij romani, si: Flokart, Matakas, Florimont në dritën e traditës antroponimike dhe patronimike shqiptare, ku mund të thuhet se ka treguar një sukses të lakmueshëm, duke qenë një romanist me formim të thellë filologjik. Një mbështetje të fortë gjen edhe në kontekstin etno-gjeografik dhe etno-linguistik si dhe në tipin e kompozitave emër + emër, emër + mbiemër, ku një rol të rëndësishëm luan edhe topika e gjymtyrës së përcaktuar me gjymtyrën përcaktuese etj.
Megjithatë, meqenëse pjesa “Hidronimi” ka një peshë më vete në studimet albanistike, do të përpiqemi që vëmendjen tonë t’ia kushtojmë kryekreje punimeve të përfshira në të.
Lidhur me punimin për hidronimin a emërvendin ‘Buna’ nuk e shohim të udhës të shtojmë diçka të re nga ajo që kemi thënë edhe më herët, por lidhur me artikullin “Për Bunën në vend të anëshkrimit” do t’i shtonim nja dy-tri fjalë.
Megjithatë, po e riprodhojmë njërin nga paragrafët e këtij artikulli: “Sidoqoftë, hidronimi Varenna vë në dukje praninë e dendur të temës Var/a/ me semantizmin e ujit, rrjedhave, lumit, siç e ndeshim edhe në disa gjurmë onomastike në hapësirën më të gjerë të Ilirisë së dikurshme, në toponime me kunfiguracion ujor (si Vukovar, Bjelovar, Varazhdin), si dhe prapashtesën me variantet –enna ose –ena”.
Lidhur me këto emërvende që mbarojnë në –var kujtoj se kemi të bëjmë me një relik a mbetëz të gjuhëve uralo-altaike, ku kjo fjalë ka kuptimin ‘qytezë’ (khs. hungarisht varosh ‘qytet’ nga var ‘kështjellë, fortesë’), mendim ky i përkrahur edhe nga onomastika kroate lidhur me etimologjinë e toponimeve Daru-var, Vuk-ovar, Bijelo-var, Var-azhdin. Kjo mbetëz vihet re edhe tek emri i qytetit Gosti-var (në Çekosllovaki Hosti-var), kurse ne kemi shprehur mendimin se ky apelativ duket të jetë i pranishëm edhe në emrin e kryeqytetit të Polonisë, Varshavë. E hasim edhe në një numër toponimesh rumune, si: Timish-oara, Huned-oara, Seghis-oara etj.
Lidhur me toponimin Varazhdin, Skok (ERHSJ III, f. 566-567) thotë: ‘Nga diminutivi varasd ‘qytezë’, lokativi i hungarishtes *varasdon > Varazhdin, gjen. –ina = Varazhdin...”. Pra, kemi të bëjmë me një fjalë ballkanike me origjinë hungareze, e cila depërtoi pothuajse në të gjitha gjuhët e Ballkanit.
Në formën varosh e gjejmë pothuajse të pranishëm në të gjitha qytetet a vendbanimet, që kishin ndonjë kështjellë, duke shënuar zakonisht rrethinën e kështjellës, si në Prishtinë, Prizren, Shkup; në Ferizaj e gjejmë edhe si emërvend më vete etj.
Një çështje tjetër që na ka tërhequr vëmendjen është hidronimi a emërlumi Shkumbin me format e ndryshme, si Scampis, Scampinus, Scampa, Scombinus në burime të ndryshme antike, mesjetare dhe të kohëve më të reja. Forma e dëshmuar te Barleti tregon se një formë e ndërmjetme e këtij toponimi dukej të ishte Scombinus, ku o-ja mund të thuhet se është përftuar nga a-ja e gjatë e temës së emrit, e cila, si te Barbanna, kaloi në /o/, por, duke u ndodhur në pozicion të patheksuar, nuk u diftongua në ou > ue/ua në zhdrivillimet e saj të mëtejshme. Po ashtu vihet re zëshmimi i dybuzores së pazëshme /p/ në /b/, prirë nga nazalja /m/. Të gjitha këto fakte na shtyjnë që tek emri i lumit Shkumbin të shohim një mbaresë shumësi –ini si te Ulqin, Peçin (khs. Scampa dhe Ulca, kalkuar në sllavisht si Vuka, forma të gjinisë femërore, me Ulc-ini- dhe Scamp-ini, forma shumësi të gjinisë mashkullore), e cila ka tërhequr theksin në rrokjen fundore etj., duke shkaktuar kështu edhe ngushtimin e zanores /o/ në /u/, ndjekur nga nazalja /m/ (khs. kushëri(r) < lat. consobrinus).
Na thotë mendja se etimologjia e tij është e vështirë të ndahet nga rrënja i.e. *(s)kamp- ‘m’u lakue’ (khs. greqisht kampe ‘lakim, dredhë’), ku duket se e ka origjinën edhe fjala këmbë/kâmë e shqipes (Mann). Kuptim të njëjtë ka edhe emri i lumit Klina, si dhe ojkonimet a emrat e fshatrave të motivuara prej tij.
Mendimi i autorit se kemi të bëjmë me një hidronim betematik, sikundër dhe te Barbanna, prandaj, nuk më duket i bindshëm. Edhe më pak bindës na duket interpretimi i tij i emërvendit Dragobi me i-në e theksuar si rezultat i kontraksionit a rrudhjes nga Dragobijë, që ne, sikundër dhe emërvendin tjetër Dragobil, e kemi parë të sajuar nga apelativi villa ‘shtëpi’ i latinishtes, i pari në formë femërore Dragobil-ja me evoluimin e rregullt –lj- > -j-, kurse i dyti në formën mashkullore me ruajtjen e likuides /l/. Forma –bil-ja mund të shpjegohet lehtë me dukurinë e betacizmit, që ka prekur edhe një varg emërvendesh të tjera, si Baks, Balincë, Balindoll etj. Pra, në thelb të këtyre toponimeve kemi temën vilë <> l/ V_V: /ll/ kalon në /l/, nëse ndodhet në pozitë në mes dy zanoresh.
Një përpjekje e re është bërë në këtë libër për të dhënë një shpjegim të ri të lumit Valbona, që deri më sot është shpjeguar nga togfjalëshi latin Vallis Bona ‘luginë e mirë’. Por, derisa për apelativin latin vallis ‘luginë’ autori pajtohet se mund të jetë me origjinë latine, në gjymtyrën e dytë bona ai mëton të gjejë një emër hyjnie, që do t’i jepte karakter teoforik këtij hidronimi.
Ç’është e drejta, duke shkruar për toponimet e ndryshme ilire në prapashtesën –ona, në një forum indoevropian, kemi shprehur dyshimin se edhe hidronimi Valb-ona, edhe emërvendi Vlora, forma e dëshmuar në dokumentet osmane Avl-ona, duket se janë ndërtuar sipas paradigmës mbizotëruese të toponimeve ilire (Sal-ona, Nar-ona, Em-ona, Gir-ona, sllavisht Zirona me zëvendësimin e rregullt të shkallës së ndërmjetme të refleksit palatal *g’ > dz > dh në gjuhën shqipe, që në gjuhët sllave dhe rumune u zëvendësua me /z/, si te Zeta nga Genta ose Burmazoviq nga Burramadhi etj.). Në këtë dritë, prandaj, mendojmë se tek emërlumi Valb-ona, rrënja duhet të jetë një valb-, zgjeruar me prapashtesën karakteristike –ona të ilirishtes. Mendja më thotë se ky hidronim, nëse është me gurrë indo-evropiane, mund të shihet si një zgjerim bilabial i rrënjë *wel- ‘m’u kthye, rrokullis’, forma e shkallës o *wol- e së cilës ka dhënë edhe fjalën well ‘burim’ të anglishtes. (Pokorny 7. wel- 1140.).
Nusja apo Noka
Në interpretimin e emërvendit Valdanos, R. Ushaku priret të gjejë si gjymtyrë përcaktuese apelativin e shqipes nuse, sado që si trajta sllave Vudinoç ( -ç- në shqip, kurse forma latine, me sa duket më e hershme, ruan formën burimore –ks- (ë-ja rregullisht është errësuar dhe ka rënë fare në shqiptimet e të folmeve veriore). Noka, si një augmentativ i Nuesë < Nduesë < Anton, është krijuar në frymën e augmentativëve të tjerë, si Paloka, Gjoka (khs. bal-ok nga bal). etj. Prandaj, në ndërgjegjen e banorëve të këtij vendbanimi, nuk është e habitshme pse është rikthyer toponimi burimor Lugu i Nokës, që tregon se forma Valdanos është një kalk i toponimit shqiptar, i cili, pavarësisht nga format e ndryshme administrative, ringjallet në formën e tij burimore.
Lidhur me etimologjinë e fjalës ‘nuse’ të shqipes mendimet janë vërtetë të ndara, sepse froma e mbindërtuar *snusós, pavarësisht se zhvillimet *sn- > shq. s- dhe *u e shkurt i.e. > shq. /u/ janë të padiskutueshme, problem i pazgjidhur a i papërballueshëm është *s, që nuk kaloi as në /sh/ as në /gj/, sipas rregullave të fonetikës historike të shqipes. Megjithatë, *s intervoaklike mund të jetë ruajtur në gjuhën shqipe dhe të jetë një dëshmi e qartë se rrënja e kësaj fjale të ketë qenë vërtetë *snus-ó-s. Megjithatë, një shpjegim më i lehtë fonetik duket se është forma *nupt-ya:, PIE *nupt-yeH2 me kalimin e rregullt –ty- > -s- dhe me reduktimin e grupit –pt- në –t-, si te shtatë < *septm.-to. Prandaj, në këtë aspekt, edhe puna e theksit nxjerr probleme jo të vogla në shpjegimin e toponimit Valdanos. (Lexuesit e interesuar mund të mësojnë më gjerësisht për rrjedhojat a derivatet e kësaj rrënje në “American Heritage Dictionary of PIE Roots”, botimi i dytë, të C. Watkinsit, f. xiv-xv ose edhe në internet
http://www.bartleby.com/61/8.html).
Ruzhdi Ushaku vë në dyshim shpjegimin e deritashëm të emërvendit Valkal si një kompozitë latine-romane e vallis ‘luginë’ dhe callis ‘rrugë’, duke parë te gjymtyra e dytë, bazuar në kontekstin semantik, si një ‘luginë e kalit’ dhe duke e marrë, pra, si një toponim komemorativ të betejës së zhvilluar kryesisht nga kalorësia shqiptare dhe osmane, që edhe mund të ketë të drejtë, sado që edhe ‘rruga e luginës’ edhe semantikisht mund të kënaqë çdo kriter, duke dalë si element jo i përcaktuar, por përcaktues i kompozitës. Megjithatë, pavarësisht se cila bazë motivuese ka qenë më e rëndësishme, mendimi i tij se fjala ‘kalë’ e shqipes rrjedh nga latinishtja caballus, mendim që e kemi përkrahur edhe vetë më parë, mbështetur në studimet e derisotme etimologjike, nuk është i drejtë, sidomos pas etimologjisë së M. Huldit dhe mendimit të mbrojtur nga ne vetë se, duke marrë parasysh shumësin e tij, të dëshmuar në dialekte të ndryshme si kuej, kuaj, mund të supozojmë jo pa mbështetje se forma kalë duket se është një shumës i singularizuar (khs. krue, krua, por shumësi kroje ose grue/grua, por shumësi gra), rrjedhuar nga rrënja i.e. *kel- ‘me grah, me vu në lëvizje të shpejtë’ (khs. lat. celer, -is ‘i shpejtë) etj.
Prapashtesat -ak dhe –at
Mendojmë se prapashtesat –ak dhe –at, që shërbejnë për krijimin e etnikëve si Ulqin-ak, Durrës-ak, Ishm-ak, Drenic-ak janë alternuar në gjuhën shqipe dhe vështirë se mund të shpjegohet prapashtesa –ak e përftuar nga –at, dëshmuar kryesisht në emërtimin e fiseve të ndryshme ilire, si: Labeates, Dokleates, Autariates etj. Na thotë mendja se ajo ka origjinë mbiemërore: tar-ak, din-ak, dhelpn-ak, zemër-ak etj., duke marrë edhe funksionin e emrit, i pashoqëruar prej tij. E hasim edhe në gjininë femërore: rrad-ake, zemër-ake, din-ake etj.
Pavarësisht vërejtjeve që mund t’i bëhen librit, veçan në punë digresionesh, stërhollimesh, stërzgjatjesh, e sidomos në punë të vetëreferimit, prapëseprapë besojmë se libri më i ri i Ruzhi Ushkut paraqet një ndihmesë të çmueshme në fushën e studimeve albanistike. Për më tepër, mund të merret si gjedhe, si model si duhet t’u qasemi problemeve të ndryshme jo vetëm në aspektin gjuhësor, etimologjik, por edhe historik, shoqëror, ento-linguistik, etno-gjeografik, krahasimtar etj. Bie n ë sy po ashtu një terminologji e saktë shkencore për t’u lakmuar në fushën e studimeve gjuhësore.

Keine Kommentare: